Warszawski Ogród Sprawiedliwych

W Europejskim Dniu Pamięci o Sprawiedliwych (6 marca) Dom Spotkań z Historią ogłasza nazwiska osób, które dołączą do grona uhonorowanych tytułem Sprawiedliwego. Otrzymają go: Mosze Bejski, Bronisław Geremek, Wilhelm Hosenfeld, Antonina i Jan Żabińscy. Uroczystość upamiętniająca w warszawskim Ogrodzie Sprawiedliwych odbędzie się we wrześniu.

W tym roku obchodzimy 10. rocznicę ustanowienia Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych przez Parlament Europejski oraz 9. rocznicę założenia warszawskiego Ogrodu Sprawiedliwych. Poza ogłoszeniem nazwisk w najbliższą niedzielę, 6 marca Dom Spotkań z Historią zaprasza na pokazy filmów dokumentalnych o Władysławie Bartoszewskim i ks. Janie Ziei uhonorowanych już tym wyjątkowym tytułem. Pokazane zostaną filmy: „Bartoszewski. Droga” (2021) w reżyserii Artura Więcka oraz „Prorok, ks. Jan Zieja” (2010) w reżyserii Pawła Woldana.



Kim są Sprawiedliwi?
Sprawiedliwi to ci, którzy występowali w obronie godności człowieka w czasach wojen i zbrodni w XX i XXI wieku. Tytuł przyznawany jest pośmiertnie osobom, które spośród zgłaszanych co roku kandydatur wybiera Komitet Ogrodu Sprawiedliwych. W jego skład wchodzą wybitne osobistości ze świata edukacji, kultury oraz przedstawiciele i przedstawicielki organizacji pozarządowych.

Tegoroczni uhonorowani
Mosze Bejski (1920–2007) — izraelski prawnik, sędzia i przewodniczący Komisji Sprawiedliwych izraelskiego Instytutu Yad Vashem, inicjator Ogrodów Sprawiedliwych w Jerozolimie oraz współtwórca definicji „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Urodził się w Działoszycach, był więźniem obozu w Płaszowie. Po wojnie wyemigrował z rodziną do Palestyny. Zeznawał jako świadek na procesie Eichmanna i stał się jednym z czołowych uczestników narodowej debaty dotyczącej pamięci o Zagładzie. W 1970 został mianowany drugim, po sędzim Sądu Najwyższego Mosze Landau, przewodniczącym Komisji ds. Sprawiedliwych w Instytucie Yad Vashem, i pozostał na tym stanowisku przez ćwierć wieku. W tym czasie prawie osiemnaście tysięcy osób zostaje wyróżnionych tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. To dla upamiętnienia ich czynów posadzone zostały drzewa w alei w Yad Vashem. Dzięki pracowitości i zaangażowaniu Mosze Bejskiego wyszukiwanie i upamiętnianie Sprawiedliwych stało się – obok zbierania danych o ofiarach i sprawcach oraz edukacji o Zagładzie – jednym z fundamentalnych zadań Instytutu. To jemu zawdzięczamy metodologię weryfikacji zgłoszeń i przyjęcie kryteriów podejmowania decyzji oraz uznanie popularyzacji pamięci o Sprawiedliwych za zasadniczy element pamięci o Zagładzie.

Bronisław Geremek (1932–2008) — historyk, Minister Spraw Zagranicznych RP, kawaler Orderu Orła Białego, laureat Nagrody Karola Wielkiego, współtwórca pokojowej transformacji Polski dążącej do demokracji. W latach 80. był głównym architektem geopolitycznej strategii środowisk solidarnościowych, przyczyniając się do umiędzynarodowienia polskiej walki o wolność. Od 1989 roku, dzięki rozległej znajomości czołowych osobistości świata polityki i środowisk opiniotwórczych, działał na rzecz umocnienia pozycji wolnej Polski na arenie międzynarodowej oraz utorowania drogi do członkostwa w NATO i Unii Europejskiej. W 2004 roku otrzymał tytuł oficera Legii Honorowej; był laureatem licznych wysokich odznaczeń państwowych, międzynarodowych oraz prestiżowych nagród honorujących jego działalność akademicką. W latach 2004–2008 był posłem do Parlamentu Europejskiego. Po jego śmierci w 2008 roku dziedziniec Parlamentu Europejskiego w Strasburgu nazwano Agorą Bronisława Geremka. W tym roku, 6 marca, obchodzimy 90. rocznicę jego urodzin. W listopadzie 2021 roku Senat Rzeczypospolitej Polskiej podjął uchwalę o ustanowieniu roku 2022 Rokiem Bronisława Geremka. W uzasadnieniu podjęcia uchwały podkreślono wkład prof. Geremka w pokojową działalność opozycji demokratycznej w PRL.

Wilhelm Hosenfeld (1895–1952) — żołnierz Wehrmachtu odznaczony tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za pomoc Polakom i polskim Żydom w czasie okupacji. Podczas II wojny światowej był komendantem oflagu dla jeńców polskich w Pabianicach, następnie służył na tyłach armii w Węgrowie i Warszawie. Początkowo był zwolennikiem Hitlera, jednak z upływem czasu narastał jego sprzeciw wobec terroru i nazistowskiej polityki. Kluczowym momentem było zetknięcie z przemocą stosowaną wobec polskich jeńców wojennych w Pabianicach. 17 stycznia 1945 Wilhelm Hosenfeld trafił do radzieckiej niewoli. Skazany na śmierć i amnestionowany, zmarł w obozie pracy przymusowej pod Stalingradem. W jego obronie bezskutecznie występowali uratowani przez niego Polacy i Żydzi. Władysław Szpilman powiedział o nim, że jest to „Jedyny człowiek w niemieckim mundurze, jakiego spotkał”. Wilhelm Hosenfeld pozostawił po sobie dzienniki wypełnione opowieściami o bezduszności wobec drugiego człowieka i współczuciu, ale jego prawdziwą spuścizną są uratowani przez niego ludzie.

Antonina (1908–1971) i Jan (1897–1974) Żabińscy — Jan był założycielem i dyrektorem warszawskiego Ogrodu Zoologicznego. W czasie okupacji małżeństwo Żabińskich działało na wielu polach konspiracji, a ze swojego domu na terenie zniszczonego zoo uczynili azyl, w którym schronienie znaleźli ludzie i zwierzęta. W spisanych po wojnie Świadectwach Prawdy Ocalonych możemy przeczytać o niezwykłym oddaniu, odwadze i skromności dawnych gospodarzy warszawskiego zoo. Podczas wojny przez ich dom przewinęło się 300 osób pochodzenia żydowskiego. Za okazaną pomoc Jan i Antonina Żabińscy zostali uhonorowani tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.



Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych
Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych został ustanowiony przez Parlament Europejski w maju 2012 z inicjatywy działającego we Włoszech Komitetu Światowego Ogrodu Sprawiedliwych (GARIWO). 6 marca nie jest datą przypadkową. Tego dnia zmarł Mosze Bejski, którego jesienią tego roku upamiętnimy w warszawskim Ogrodzie Sprawiedliwych. Tytuł Sprawiedliwego ma charakter uniwersalny i służy upamiętnieniu wszystkich osób, które występowały w obronie wolności w totalitarnych reżimach — broniły godności człowieka w czasie Zagłady, sprzeciwiały się ludobójstwu Ormian, udzielały pomocy ofiarom wojny w Rwandzie, Kambodży czy Jugosławii. Jest to więc pojęcie szersze w stosunku do przyznawanego przez Yad Vashem tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata – honorowego odznaczenia nadawanego przez państwo Izrael osobom nieżydowskiego pochodzenia za pomoc okazaną Żydom podczas II wojny światowej.

Pierwszy polski Ogród Sprawiedliwych powstał w 2014 roku w Warszawie z inicjatywy Domu Spotkań z Historią i włoskiej Fundacji GARIWO, przy wsparciu Burmistrza Dzielnicy Wola. W 2020 roku rozpoczęliśmy współpracę z mieszkańcami Muranowa i lokalnymi aktywistami działającymi w ramach inicjatywy sąsiedzkiej znanej pod nazwą Przepis na Muranów.

Ogród jest zlokalizowany na skwerze gen. Jana Jura-Gorzechowskiego. Dotychczas uhonorowani zostali: Władysław Bartoszewski, Hrant Dink, Marek Edelman, Natalia Gorbaniewska, Magdalena Grodzka-Gużkowska, Petro Hryhorenko, Julia Ilisińska, Jan Jelinek, Jan Karski, Roberto Kozak, Rafał Lemkin, Ewelina Lipko-Lipczyńska, Antonia Locatelli, Nelson Mandela, Hasan Mazhar, Tadeusz Mazowiecki, Karol Modzelewski, Stanisław Pietrow, Witold Pilecki, Anna Politkowska, Emanuel Ringelblum, Arsienij Borisowicz Roginski, Raoul Wallenberg, Armin Wegner, Antonina i Aleksander Wyrzykowscy, Liu Xiaobo, Jan Zieja oraz Adalbert Wojciech Zink.

Organizator warszawskiego Ogrodu Sprawiedliwych: Dom Spotkań z Historią
Partner strategiczny warszawskiego Ogrodu Sprawiedliwych: Bank BNP Paribas
Partnerzy: Fundacja GARIWO, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Przepis na Muranów