Warszawski Ogród Sprawiedliwych

Rosyjska poetka, tłumaczka, publicystka, założycielka „Kroniki Bieżących Wydarzeń”; uczestniczka demonstracji na Placu Czerwonym; członkini Grupy Inicjatywnej Obrony Praw Człowieka w ZSRR. W 1963 roku ukończyła studia na wydziale filologicznym Uniwersytetu Leningradzkiego. Zajmowała się przekładem poezji z języków słowiańskich (głownie z polskiego) i francuskiego.

W Moskwie, w marcu 1957, składała zeznania w związku z kolportowaniem przez jej przyjaciół

ulotek o wydarzeniach na Węgrzech. Od 1959 jej wiersze krążyły w samizdacie, także w pismach „Sintaksis” i „Fienik”; od 1969 ukazywały się na Zachodzie. Na przełomie 1967/68 roku brała udział w kampanii protestu wobec represji politycznych. W lutym 1968 była po raz pierwszy umieszczona w szpitalu psychiatrycznym – historię swojej przymusowej hospitalizacji opisała w szkicu „Biespłatnaja miedicynskaja pomoszcz” („Bezpłatna pomoc medyczna”.).

W kwietniu 1968 zaczęła wydawać „Kronikę Bieżących Wydarzeń”, redagując dziesięć pierwszych numerów. Wypracowała powściągliwy, pozbawiony ocen styl, służący obiektywnemu przedstawianiu naruszeń praw człowieka w ZSRR, który zachowany został przez cały 15-letni okres ukazywania się pisma. Ten przepisywany w Sowietach na maszynie biuletyn informacyjny ruchu obrony praw człowieka powszechnie traktowano jako trzon całej formacji, na którym opierało się tworzenie własnej struktury wewnętrznej. 25 sierpnia 1968 uczestniczyła w „demonstracji siedmiorga” na Placu Czerwonym (w historycznym miejscu egzekucji przeciwników caratu) – w proteście przeciw pacyfikacji Czechosłowacji przez wojska Układu Warszawskiego. Jeden z napisanych przez nią transparentów brzmiał: „Za waszą i naszą wolność”. Zatrzymano ją wraz z innymi uczestnikami, lecz tego samego dnia, po rewizji, wypuszczono. Władze chciały uniknąć międzynarodowego skandalu po represjach wobec samotnej matki dwojga małych dzieci.

Jesienią 1968 rozpoczęła pracę nad dokumentalnym zbiorem „Połdień. Dieło o diemonstracyi 25 awgusta 1968 goda na Krasnoj płoszczadi” („W południe. Sprawa demonstracji…”). Książkę, ukończoną latem 1969, rozpowszechniano w samizdacie i wydano za granicą, w kilku językach. Złożyły się na nią dokumenty opisujące demonstrację i następujące po niej procesy sądowe, a też materiały na temat nadużywania psychiatrii dla celów politycznych.

Brała udział w inicjowaniu, a 20 maja 1969 weszła w skład Grupy Inicjatywnej Obrony Praw Człowieka w ZSRR. Wielokrotnie nękano ją rewizjami, a 24 grudnia 1969 aresztowano. Zarzuty: uczestnictwow „demonstracji siedmiorga”, autorstwo oraz rozpowszechnianie listu na temat tej demonstracji, autorstwo szkicu „Biespłatnaja miedicynskaja pomoszcz”, podpisy pod dokumentami Grupy Inicjatywnej, uczestnictwo w wydawaniu „Kroniki Bieżących Wydarzeń”. W kwietniu 1970 została uznana w Instytucie im. Serbskiego za niepoczytalną, a Moskiewski Sąd Miejski skierował ją na przymusowe leczenie. Przebywała w Kazańskim Specjalnym Szpitalu Psychiatrycznym, następnie została przeniesiona do więzienia butyrskiego. Po zwolnieniu 22 lutego 1972 wróciła do Moskwy. Broniła wówczas innych represjonowanych.

W grudniu 1975, po odebraniu obywatelstwa sowieckiego, została zmuszona do emigracji z ZSRR. Zamieszkała we Francji. Zaraz po wyjeździe podjęła pracę w paryskim piśmie „Kontinient”, najpierw na stanowisku sekretarza redakcji, później jako zastępca redaktora naczelnego. Od 1976 roku była przedstawicielem zagranicznym redakcji niezależnego almanachu historycznego „Pamiat´”. Opracowała w języku rosyjskim zbiory dokumentów o „Solidarności” z lat 1980–81 i stanie wojennym w Polsce, tłumaczyła wiersze wielu polskich poetów.

W Rosji publikowała od 1990 roku, potem też regularnie odwiedzała ojczyznę. W latach 1981–2003 współpracowała z paryskim tygodnikiem „Russkaja mysl”. Od 1999 roku publikowała w wydawanym w Warszawie miesięczniku „Nowaja Polsza”. W 2005 roku otrzymała Nagrodę im. Jerzego Giedroycia „za wieloletnią ofiarną działalność na rzecz budowania przyjaźni, zaufania i zrozumienia wśród narodów i państw Europy Wschodniej, a w szczególności między Polakami a Rosjanami”, a równolegle – jako dotychczasowy „bezpaństwowiec” – polskie obywatelstwo.

Natalia Gorbaniewska – i jako poetka, i jako obrończyni praw człowieka – była głosem wolnej Rosji,

ponad totalitarnym sowieckim i postsowieckim państwem. Także o zbrodni katyńskiej, tej składowej

największego barbarzyństwa Kraju Rad, mówiła wprost. W kwietniu 1980, w 40. rocznicę tej zbrodni,

pisała wraz z innymi dysydentami sowieckimi: „Nikt z nas nigdy nie zapomniał i nie zapomni o tej odpowiedzialności, jaką nasz kraj ponosi za zbrodnię popełnioną […] w Katyniu”. A 30 lat później sama

zebrała podpisy dawnych dysydentów pod powtórnym listem: „O tragedii Katynia nie można zapomnieć. […] Pamiętajmy: dziś twierdzą, że Polacy nie byli ofiarami stalinizmu, jutro powiedzą, że ofiar stalinizmu w ogóle nie było, lub jeszcze gorzej – że są one usprawiedliwione”. Data listu: luty 2010.

Zbigniew Gluza